Często zaskakiwani jesteśmy nagłymi wydarzeniami. Wtedy bywa, że nie wiemy jak zareagować - chociażby w przypadku kradzieży lub napaści, której możemy stać się przypadkowym świadkiem. W kodeksach precyzyjnie opisano w jaki sposób i kiedy należy złożyć zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa. Warto to wiedzieć, bo zgodnie z rzymską maksymą „Ignorantia iuris nocet” („nieznajomość prawa szkodzi”).
Podczas spaceru nagle widzimy, że ktoś atakuje inną osobę lub kradnie samochód – wówczas stajemy przed dylematem (jeśli nie jesteśmy policjantem) co należy zrobić. W Polsce coraz częściej słychać o „obywatelskich zatrzymaniach”, gdy przypadkowi świadkowie biorą udział w ujęciu pijanego kierowcy, złodzieja, sprawcy rozboju. To jednak dość ryzykowne i może być nawet niebezpieczne.
Zdecydowanie lepiej jest zapamiętać jak najwięcej szczegółów, wygląd sprawcy, numery rejestracyjne auta i natychmiast powiadomić odpowiednie służby. Chociażby dzwoniąc pod numer alarmowy 112.
Możemy, czy musimy się tak zachować? Artykuł 304 Kodeksu postępowania karnego poświęcony został właśnie „obowiązkowi zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa”, a paragrafie 1 zapisano:
„Każdy, dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję”.
Nie dotyczy to wszystkich sytuacji.
Społeczny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa wyłączony
jest wobec przestępstw z oskarżenia prywatnego, przestępstw ściganych na wniosek
pokrzywdzonego
Społeczny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie ściganym z urzędu często interpretowany jest jako „społeczne uprawnienie”, ponieważ jego niewypełnienie (tj. niezawiadomienie mimo posiadanej wiedzy) nie jest związane z żadną sankcją natury karnej
Zawiadomienie o popełnieniu przestępstwa można złożyć na dwa sposoby. Osobiście we właściwym komisariacie policji, czyli obejmującym swoim zasięgiem działania miejsce czynu. Albo pisemnie wysyłając stosowny dokument do odpowiedniego komisariatu czy prokuratury.
Ustne złożenie zawiadomienia polega na opowiedzeniu policjantowi/prokuratorowi o całym wydarzeniu. Po złożeniu ustnego zawiadomienia możesz zostać od razu przesłuchany(a) w charakterze świadka. Zarówno zawiadomienie, jak i przesłuchanie zostaną zapisane w protokole, który wypełni policjant/prokurator. Na koniec protokół musi zostać podpisany przez Ciebie
Już na tym etapie należy przestrzegać pewnych reguł. Jak wskazuje Prokuratura Okręgowa Warszawa Praga, ewentualne pismo powinno zawierać:
- wskazanie osoby zawiadamiającej wraz z adresem korespondencyjnym i numerem telefonu
- wskazanie osoby pokrzywdzonej, jeżeli jest inną, niż zawiadamiająca
- podanie czasu i miejsca popełnienia czynu
- możliwie dokładniejszy opis zdarzenia
- określenie wysokości poniesionej szkody - w przypadku przestępstw przeciwko mieniu
- podanie ewentualnych świadków
- informacje o posiadanych dowodach, w szczególności gdy istnieje ryzyko ich utraty lub zniekształcenia
- jeśli to możliwe - wskazanie sprawcy przestępstwa lub osoby podejrzewanej o jego popełnienie
- pismo powinno być opatrzone datą i podpisane
Zgodnie z obowiązującym prawem, każde zawiadomienie o przestępstwie musi być przyjęte. Wprawdzie później – po merytorycznej ocenie i zbadaniu faktów - mogą zapaść różne decyzje co do jego losów (np. odmowie wszczęcia postępowania), ale na wstępnym etapie policjant lub prokurator nie może odmówić jego przyjęcia.
Należy jednak pamiętać, że po złożeniu zawiadomienia automatycznie stajemy się świadkami, a to wiąże się ze ściśle określonymi obowiązkami. Jeśli zostanie wszczęte postępowanie nie ma możliwości na zachowania w stylu „rozmyśliłem się, nie chcę zeznawać”. Świadek nie tylko bowiem musi mówi prawdę, ale także stawić się na każde wezwanie. Jeśli tego nie zrobi, może zostać ukarany grzywną, czy być przymusowo doprowadzony na przesłuchanie.
Bywają również sytuacje - i to wcale nie sporadyczne - że uczestnik rodzinnego lub sąsiedzkiego konfliktu, chce się odegrać na drugiej stronie i zgłasza popełnienie jakiegoś przestępstwa. Choć wie, że to nieprawda. Takie zachowanie będzie miało poważne konsekwencje. Już podczas wstępnej rozmowy z funkcjonariuszem policji, ale jeszcze przed formalnym złożeniem zawiadomienia, każdy zostaje bowiem pouczony o treści dwóch przepisów Kodeksu karnego.
Art. 238 Fałszywe zawiadomienie o przestępstwie
Kto zawiadamia o przestępstwie, lub o przestępstwie skarbowym organ powołany do ścigania wiedząc, że przestępstwa nie popełniono, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2;
Art. 234 Fałszywe oskarżenie
Kto, przed organem powołanym do ścigania lub orzekania w sprawach o przestępstwo, w tym i przestępstwo skarbowe, wykroczenie, wykroczenie skarbowe lub przewinienie dyscyplinarne, fałszywie oskarża inną osobę o popełnienie tych czynów zabronionych lub przewinienia dyscyplinarnego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Od obowiązku składania zeznań są jednak wyjątki. Chociażby, jeśli podejrzanym o popełnienie przestępstwa jest krewny świadka. Takie sytuacje przewidziano w Kodeksie postępowania karnego.
Art. 182 Prawo odmowy zeznań
§ 1. Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań
§ 2. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia
Jest jeszcze paragraf 3, który mówi, że „prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem”.
Istnieje także art. 183 kpk, który w paragrafie 1 stwierdza:
„Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe”.
Jak wylicza Prokuratura Okręgowa Warszawa Praga, bezwzględny zakaz przesłuchania obejmuje:
- przesłuchanie obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę;
- przesłuchanie duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi.
- osób zobowiązanych do zachowania tajemnicy w zakresie ochrony zdrowia psychicznego, na okoliczność przyznania się (wobec nich) przez osobę z zaburzeniami psychicznymi do popełnienia czynu zabronionego;
- biegłego lub lekarza udzielającego pomocy medycznej oskarżonemu, na okoliczność złożonego przez oskarżonego oświadczenia dotyczącego zarzucanego mu czynu.
